Ngã ba Cò Nòi - bản hùng ca bất tử của lực lượng TNXP Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược.

Cách đây hơn 60 năm về trước, dưới sự lãnh đạo sáng suốt, tài tình của Đảng cộng sản Việt Nam và chủ tịch Hồ Chí Minh, quân và dân ta đã làm nên chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ “lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu”, kết thúc thắng lợi vẻ vang cuộc kháng chiến trường chinh chống thực dân Pháp xâm lược. Sự kiện ấy đã đánh dấu một mốc son chói lọi trong lịch sử đấu tranh chống giặc ngoại xâm của dân tộc ta. Từ đây, Điện Biên Phủ là một biểu tượng sáng ngời về sự toàn thắng của tinh thần yêu nước, chủ nghĩa anh hùng cách mạng và bản lĩnh, trí tuệ của con người Việt Nam trong thế kỷ XX.

Trong chiến dịch lịch sử này, Sơn La đóng một vai trò hết sức quan trọng, án ngữ các tuyến đường huyết mạch giao thông nối đồng bằng Bắc Bộ, chiến khu Việt Bắc; Liên khu III, IV với chiến trường Điện Biên Phủ. Trong đó ngã ba Cò Nòi - nơi giao nhau giữa hai tuyến quốc lộ là 13A (quốc lộ 37 hiện nay) và đường 41 (quốc lộ 6 hiện nay), thuộc địa phận xã Cò Nòi, huyện Mai Sơn là nút giao thông quan trọng bậc nhất, được ví như “yết hầu” trên tuyến lửa. Tất cả mọi hoạt động chi viện của quân và dân ta từ hậu phương cho chiến trường Điện Biên Phủ đều phải đi qua cửa ải này. Trong hồi ký của mình Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã khẳng định: “Ngã ba Cò Nòi là một cửa ải, tất cả những người ra trận đều phải vượt qua”. Chính vì vậy, ngã ba Cò Nòi đã trở thành “túi bom”, một trong những trọng điểm đánh phá ác liệt nhất của không lực Pháp trên địa bàn Sơn La. Chúng cho rằng việc ngăn chặn và cắt dứt con đường vận tải, tiếp tế về mọi mặt của hậu phương Miền Bắc cho chiến trường Điện Biên Phủ là vấn đề sống còn của quân đội viễn chinh Pháp tại Việt Nam.

Với tinh thần cả nước phục vụ chiến dịch Điện Biên Phủ, khẩu hiệu xuyên suốt chiến dịch của quân và dân ta là: "Tất cả cho tiền tuyến" "Tất cả để chiến thắng". Nhân dân các địa phương lần lượt tiễn con em hăng hái lên đường tham gia quân ngũ, thanh niên xung phong và dân công hỏa tuyến^([1]). Tháng 1/1954, Đoàn Thanh niên xung phong Trung ương đã bổ sung thêm lực lượng cho 2 Đội 34 và 40, đưa tổng số quân lên đến gần 8.000 đội viên phiên chế trong 40 đại đội do đồng chí Trần Dân làm Đội trưởng⁽[2]⁾. Tham gia chiến dịch Điện Biên Phủ, Đội 34, 40 được giao nhiệm vụ chính là đảm bảo giao giữ vững mạch máu giao thông trên con đường dài hơn 200km từ Mộc Châu theo quốc lộ 6 đi Tuần Giáo (Điện Biên), từ Yên Bái theo quốc lộ 13A sang Sơn La (tại ngã ba Cò Nòi). Trong đó tập trung các điểm xung yếu như đèo Pha Đin, bến phà Tạ Khoa - đèo Chẹn, đèo Chiềng Đông, đèo Sơn La, cầu Tà Vài, đặc biệt là tại ngã ba Cò Nòi - quãng đường xung yếu quan trọng nhất trong toàn tuyến lửa ra mặt trận. Trực tiếp làm nhiệm vụ tại ngã ba trọng điểm này là các đại đội 293 (Đội 34); 300, 301, 303 và 403 của Đội 40.

Từ sau đợt tiến công thứ nhất của quân ta vào Điện Biên Phủ cho đến lúc kết thúc chiến dịch^([3]), địch huy động mọi phương tiện chiến tranh hiện đại nhất lúc bấy giờ liên tục ném bom, nhằm chặt đứt con đường tiếp tế của ta đoạn từ ngã ba Cò Nòi lên chiến trường Điện Biên Phủ. Có ngày chúng ném xuống đây 300 quả bom phá, bom nổ chậm, bom Na Pan, bom bướm, với trọng lượng 69 tấn thuốc nổ nhằm phá huỷ kho tàng, vũ khí, lương thực, lán trại trú quân và sát hại bộ đội, dân công, lực lượng thanh niên xung phong của ta làm nhiệm vụ phục vụ chiến đấu tại ngã ba trọng điểm này. Tuy vậy, dưới mưa bom, lửa đạn, lực lượng thanh niên xung phong ở ngã ba Cò Nòi vẫn hiên ngang trực diện với kẻ thù, dũng cảm làm nhiệm vụ phá bom nổ chậm, thông đường, vận chuyển lương thực, vũ khí ra mặt trận, đảm bảo mạch máu giao thông vẫn chảy đều trên tuyến lửa. Quá trình tham gia phục vụ chiến dịch đã có hơn 100 thanh niên xung phong Đội 34, 40 và nhiều người dân địa phương hy sinh anh dũng tại ngã ba chiến lược này. Chiến công thầm lặng của lực lượng thanh niên xung phong tại Ngã ba Cò Nòi đã góp phần quan trọng vào thắng lợi chung của chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ, góp phần tô thắm thêm trang sử vàng oanh liệt của lực lượng Thanh niên xung phong Việt Nam. Ngày 8/5/1954 Bác Hồ gửi thư khen ngợi bộ đội, dân công, thanh niên xung phong và đồng bào Tây Bắc. Trong thư có đoạn viết “Quân ta đã giải phóng Điện Biên Phủ, Bác và Chính phủ thân ái gửi lời khen các cán bộ, chiến sỹ, dân công, thanh niên xung phong và đồng bào địa phương đã làm tròn nhiệm vụ một cách vẻ vang…”^([4])

          Hơn nửa thế kỷ đã trôi qua, những chiến công vẻ vang năm xưa của lực lượng thanh niên xung phong Việt Nam tại ngã ba Cò Nòi đã khắc sâu trong ký ức của đồng bào Tây Bắc và người dân cả nước. Chiến công thầm lặng đó đó đã trở thành sức mạnh tinh thần to lớn, góp phần giáo dục cho thế hệ trẻ hôm nay và mai sau về truyền thống yêu nước, lòng tự hào, tự tôn dân tộc. Những địa danh như bến phà Tạ Khoa – đèo Chẹn (Bắc Yên), rừng bản Nhọt (Phù Yên), đèo Chiềng Đông (Yên Châu), đèo Pha Đin, cầu Tà Vài, đặc biệt là “tọa độ lửa” Ngã ba Cò Nòi… đã ghi danh vào lịch sử dân tộc như một minh chứng điển hình cho tinh thần đấu tranh bất khuất “tất cả cho tiến tuyến, tất cả để chiến thắng” của cha ông ta trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp oanh liệt.

Để đời đời tri ân công ơn các liệt sỹ thanh niên xung phong đã chiến đấu, hi sinh vì nền độc lập tự do của Tổ quốc tại ngã ba Cò Nòi. Ngày 21/4/2000 Trung ương Đoàn Thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh và Uỷ ban nhân dân tỉnh Sơn La đã khởi công xây dựng nhóm đài tưởng niệm liệt sỹ thanh niên xung phong tại ví trí “tọa độ lửa” năm xưa với diện tích 20.000m². Công trình được khánh thành ngày 7/5/2002, nhóm tượng gồm 3 thanh niên xung phong ở các tư thế khác nhau được tạo từ chất liệu đá granit. Tượng cao 12 mét, được đặt trên bệ một khối đá nặng 280 tấn. Cùng với nhóm tượng đài, còn có hai bức phù điêu thể hiện hình ảnh toàn dân ra trận chiến đấu chống thực dân Pháp. Mỗi bức  phù điêu có diện tích 42m², nặng 52 tấn, được phủ bằng kim loại, tái hiện hình ảnh quân và dân ta hăng hái chi viện cho chiến trường Điện Biên Phủ, thể hiện ý chí quật cường của lực lượng thanh niên xung phong Việt Nam “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”. Nhân dịp kỷ niệm 50 năm chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ (1954 - 2004) di tích được Bộ Văn hóa, Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng là di tích lịch sử cấp Quốc gia. Từ đó đến nay, di tích lịch sử Ngã ba Cò Nòi đã trở thành một điểm đến quen thuộc của nhân dân và du khách thập phương trong hành trình du lịch hướng về cội nguồn “Qua miền Tây Bắc”. Hàng năm, vào dịp kỷ niệm các ngày lễ lớm của đất nước, của tỉnh Sơn La, di tích Ngã ba Cò Nòi đón tiếp hàng nghìn lượt khách trong nước, quốc tế tham quan, tìm hiểu lịch sử, là dịp tỏ lòng tri ân sâu sắc của mình đối với sự hi sinh cao cả của các bậc cha anh vì nền độc lập tự do của Tổ quốc.