Trải qua quá trình phát triển lâu đời, người Thái đã sáng tạo ra một nền văn hóa độc đáo, mang đậm nét sáng tạo và khả năng nhận thức về thế giới quan, nhân sinh quan phong phú.Mà trong đó, XeThái được coi là một đặc trưng của nghệ thuật dân gian và trở thành biểu tượng văn hóa của dân tộc Thái.
Không xoè thì hoa không nở
Không xoè thì người không vui
Xe là những điệu múa phổ biến trong sinh hoạt cộng đồng người Thái ở Tây Bắc nói chung và Sơn La nói riêng. Nghệ thuật xe Thái là kết quả sáng tạo nghệ thuật xuất phát từ lao động của cộng đồng người Thái nhằm đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa của họ. Sau những ngày lao động mệt nhọc, hòa mình với nghệ thuật xe không chỉ giúp mỗi người tìm lại cảm giác thư thái và hứng khởi mà còn làm cho mối quan hệ làng bản, quan hệ xã hội thêm gắn bó hơn, gần nhau hơn. Đây là một phương tiện giao tiếp hiệu quả, là một sản phẩm tinh thần quý giá mà cha ông chúng ta truyền lại cho con cháu.
Xe chá trong lễ hội Hết Chá của người Thái Trắng Mộc Châu, Sơn La
Trước đây người Thái gọi nghệ thuật múa của mình là “xe”: “xe thăn” múa khăn, “xe cúp” múa nón, “xe vi” múa quạt, “xe má hính” múa quả nhạc… “điệu xe, bài xe” là điệu múa, bài múa, sau này có tiếng Việt mới gọi là xòe.
Trong các lễ hội của người Thái, ngoài phần lễ trang nghiêm thành kính, thì phần hội diễn ra sôi nổi với các trò diễn dân gian và múa trên nền nhạc rộn ràng của chiêng, trống, chũm chọe, ống tre được đồng bào yêu thích là một phần không thể thiếu. Xe vong ( xòe vòng) chính là phần hấp dẫn nhất, điệu múa “khắm khen” - nắm tay nhau vòng tròn là điệu múa cơ bản của dân tộc Thái biểu hiện tinh thần đoàn kết, lòng lạc quan, tình yêu quê hương, đất nước, thắt chặt mối liên kết cộng đồng. Âm thanh trầm bổng của nhịp trống nổi lên ở đâu thì ở đó có không khí tưng bừng hối hả, hối thúc mọi người khẩn trương thu xếp công việc để đến bên nhau.
Vòng xòe đoàn kết của người Thái đen Thành phố Sơn La, tỉnh Sơn La
Tiếp theo là Xe điệu(xòe biểu diễn) với những bài múa nhẹ nhàng, uyển chuyển nhưng linh hoạt như: xe vi (múa quạt),xe cúp (múa nón),xe khăn (múa khăn),xe mák hính(múa quả nhạc),... các điệu múa xòe rất đẹp, phong phú, hấp dẫn đặc biệt là hệ thống loại hình múa quả nhạc với nhiều tạo hình đặc sắc như: Xe phá pết (múa nhạc tám người đan xen); Xe hình ly ông teo (múa bên cây nêu); Xe Nhùm Hưa (đẩy thuyền); Xe Tó Cáy (múa chọi gà), múa sạp, xe nậm tảu (múa quả bầu nậm),...
Xe nậm tẩu và khăn của người Thái đen thành phố Sơn La, tỉnh Sơn La
Múa trong lễ hội đón tết từ xưa hay mừng nhà mới, mừng cô dâu chú rể, những cuộc vui lớn, vòng xoè có chum rượu cần lớn để mọi người chúc tụng nhau, thể hiện sự hoà đồng chung vui đoàn kết mà không hề làm nhẹ đi những nghiêm luật tôn ty thứ bậc trong cộng đồng.
Vui lắm những vòng xoè thâu đêm
Lúc đó lòng người như có lửa
Lúc đó rượu cũng thắp men tình.
Ngọn lửa giữa vòng xoè thắp lên ánh sáng và bóng đêm dường như lùi xa cho con người sống tràn đầy hạnh phúc.
Trong quy luật giao lưu, văn hoá xoè vòng có mặt trong đời sống sinh hoạt của nhiều tộc người sinh sống trên mảnh đất Sơn La. Tuy nhiên người Thái là dân tộc biết chọn lọc, tiếp thu và lưu giữ và coi XeThái như một báu vật quý giá cho nhân dân các dân tộc Sơn La nói chung và dân tộc Thái nói riêng. Văn hoá là sức sáng tạo không mệt mỏi của quần chúng nhân dân lao động và chính xe Thái là sự sáng tạo không mệt mỏi của nhân dân đóng góp cho nghệ thuật múa Việt Nam.
Người viết: Cầm Thị May