Lễ cúng dòng họ của dân tộc Hmông Sơn La

             Người Hmông rất coi trọng dòng họ, họ quan niệm: người cùng dòng họ là những người anh em có cùng tổ tiên, có thể đẻ và chết trong nhà nhau, phải luôn luôn giúp đỡ nhau, cưu mang nhau. Vì vậy nên đã hình thành lễ cúng dòng họ. Theo truyền thuyết kể lại, ngày xưa có một gia đình tên là Pù Su, ông sinh ra được hai con trai, đó là Su Tủa và anh trai của Su Tủa. Su Tủa sinh được một người con trai là Long Dềnh, anh trai của Su Tủa cũng sinh được một người con trai tên là Cử Lỳ Xò nhưng thật không may bố của Cử Lỳ Xò đã mất khi anh còn nhỏ. Vì thương cháu nên Su Tủa đã đưa Cử Lỳ Xò về sống cùng gia đình ông. Trong quá trình chung sống cùng gia đình, từ nhỏ đến lớn Cử Lỳ Xò là một người con ngoan, hiếu thảo nên luôn được chú ruột của mình (Su Tủa) yêu thương, quý mến. Do đó, con trai của Su Tủa ghen tỵ và cho rằng bố mình không thương mình mà yêu thương người ngoài hơn nên Long Dềnh luôn tìm cách để hãm hại Cử Lỳ Xò. Đến một ngày, Long Dềnh nói với bố mình và vu khống cho Cử Lỳ Xò có quan hệ bất chính với mẹ mình dẫn đến Su Tủa không thể chấp nhận được nên đã đánh đuổi Cử Lỳ Xò ra khỏi nhà, rồi tìm cách để giết cháu mình. Bị gia đình Su Tủa hãm hại nên Cử Lỳ Xò đã tìm đến nhà của một thầy cúng (người Hmông gọi là Sí Dì) nhờ giúp đỡ và đã được Sí Dì chấp nhận.

Lễ cúng dòng họ

          Vì vậy, người ta quan niệm đến tháng 8, tháng 9 hàng năm ông Pù Su sẽ quay lại trần gian trả thù, tiếp tục hại người nên họ phải mời thầy cúng (Sí Dì) đến cúng cho tất cả dòng họ, đuổi đi, mang đi tất cả những “vì su vì sừ” của Pù Su để dòng họ được an lành, hạnh phúc trọn năm. Tuy nhiên, cũng có một vài dòng họ tổ chức vào tháng 5, 6, 7 tùy vào việc thầy cúng chọn được ngày phù hợp với dòng họ.

          Lễ cúng dòng họ của dòng họ của người Hmông được tổ chức hàng năm, hoặc 3 - 5 năm/ lần, tùy theo từng dòng họ, ngành Hmông khác nhau. Thành phần tham gia Lễ cúng gồm toàn bộ nam giới trong dòng họ, không kể già hay trẻ.

          Trước mấy ngày khi diễn ra lễ cúng, đại diện các hộ gia đình tổ chức họp để thống nhất chọn 1 gia đình trong dòng họ để tổ chức Lễ cúng. Gia đình được chọn phải có người  cao tuổi là, trưởng dòng họ, thuộc bậc trên có uy tín với người dân trong bản. và năm nào cũng được chọn để tổ chức lễ cúng cho đến khi người chủ gia đình mất đi, thì người trưởng họ của bậc dưới sẽ tiếp tục được chọn để tổ chức Lễ cúng. Sau khi đã chọn được chủ nhà để tổ chức lễ cúng thì. Chủ nhà sẽ là người được phép chọn thầy cúng (chủ lễ).

Các thầy cúng tiến hành làm lễ   -  Thầy cúng đốt giấy đại diện cho từng gia đình sau khi cúng xong cho gia đình

        Người ta chọn chủ lễ bằng cách bói trứng gà, người trưởng dòng họ, đặt một giỏ gạo lên một chiếc ghế, trong giỏ gạo để 1 chiếc bát, cắm 1 cây hương, vừa đọc to họ tên các thầy cúng đã dự kiến cùng địa chỉ, vừa lấy quả trứng gà đặt lên cái bát con, nếu quả trứng đứng được trên cái bát 3 lần thì coi như tổ tiên và thần linh đã chấp nhận chọn thầy cúng đó làm chủ lễ (Chủ nhà cũng có thể làm chủ lễ nếu được thần linh chấp nhận, thầy cúng được chọn không nhất thiết phải cùng dòng họ, không nhất thiết phải cùng bản). Tùy thuộc vào số hộ gia đình nhiều hay ít mà chủ nhà hay trưởng họ quyết định chọn số lượng thầy cúng (từ 1 đến 3 thầy cúng), trong đó có 1 thầy cúng chính. Lễ cúng chia thành 02 phần: Cúng chung cho cả dòng họ và cúng riêng cho từng gia đình. Sau khi cúng chung cho cả dòng họ xong, số hộ trong họ được chia ra, mỗi thầy cúng làm lễ cho khoảng từ 20-25 gia đình. Khấn để lựa chọn thầy cúng là một thủ tục bắt buộc, vì họ cho rằng: chỉ có những người thầy cúng được thần linh chấp nhận, đến cúng cho dòng họ mới linh nghiệm, linh thiêng, mới che chở và phù hộ được cho dòng họ được an lành, hạnh phúc quanh năm.

         Sau khi chọn được thầy cúng, dòng họ sẽ cử đại diện hai người biết ăn nói để đi mời thầy cúng. Người đi mời thầy cúng không nhất thiết phải là người già nhưng phải là đàn ông và am hiểu về cách mời thầy cúng. khi đi họ mang 1 chai rượu đến nhà thầy cúng, trình bày sự việc và mời thầy uống rượu. Khi thầy cúng nhận lời rồi thì người mời nhìn về hướng thầy và bàn thờ lạy thầy lạy và nói lời cảm ơn. Sau đó, xin túi đựng đồ cúng, công cụ của thầy mang về báo và giao cho trưởng họ. Hôm nào cúng chính thức thì sẽ có một người đi đón thầy cúng đến.

         Lễ vật để cúng do chủ nhà chuẩn bị gồm: 01 con gà trống to để làm lễ;  hoặc  con dê, lợn để làm cơm mời cả họ tiền mặt: Tùy thuộc vào từng dòng họ 1 con gà trả công cho thầy cúng(trước kia là tiền bạc trắng - đây thực chất là tiền lễ vật để dâng lên cho thần linh nhưng thông qua thầy cúng để chuyển đến cho thần linh); Tiền trả công cho người mang đồ lễ đi chôn (đây thực chất là tiền lễ vật để dâng lên cho thần linh nhưng thông qua những người này để chuyển đến cho thần linh); Tiền âm phủ: dùng giấy cắt và gấp thành. Một số lễ vật khác có sự khác biệt giữa các ngành Hmông:

          + Ngành Hmông trắng: Chuẩn bị 01 chiếc lọ đục bằng đá, thường là đá xít có đường kính miệng 10cm; chiều cao 30cm, có nắp đậy (lọ này được dùng để đựng lễ vật như giấy màu, chỉ mầu… trong lễ cúng cho các gia đình và mang đi chôn sau khi lễ kết thúc)

          + Ngành Hmông hoa và Hmông đen: Thanh niên trong dòng họ vào rừng chặt  một cây "Giăng" (một loại cây thuộc họ thân đốt, lá tựa lá cây dừa nhưng có gai ở mép, ruột cây xốp) về chôn ở sau nhà, phía sau vách có bàn thờ (xử cang).

Thầy cúng cảm ơn và tiễn đưa thần linh  -  kết thúc lễ cúng. 

          Vật chất và đồ lễ của các thành viên trong dòng họ chuẩn bị  mang đến góp gồm: Mỗi một thành viên là nam giới trong dòng họ (không kể già, trẻ) khi đi tham gia Lễ cúng phải mang theo 03 sợi chỉ màu: vàng, xanh, đỏ (những sợi chỉ này có độ dài từ 20 - 40 cm; Người Hmông quan niệm các sợi chỉ là phương tiện, là mối liên hệ giữa người sống với thần linh; là sợi chỉ dẫn đường cho linh hồn người chết về với tổ tiên, và là sợi chỉ dẫn đường cho linh hồn của tổ tiên về đầu thai lại với con cháu; Trước đây thường sử dụng sợi lanh, nhưng ngày nay thường được sử dụng bằng sợi len màu hoặc sợi vải màu), 01 con gà trống; Thịt lợn; gạo; rượu...  đủ cho các thành viên trong họ ăn 3 bữa chính (thực phẩm này chủ yếu do chủ nhà cung cấp, các thành viên trong dòng họ góp thêm được thống nhất trong cuộc họp trước ngày diễn ra lễ chính, thường mỗi thành viên đóng góp 01 con gà hoặc 20-25.000đ). Lễ vật do các gia đình đóng góp cũng có sự khác nhau giữa các ngành Hmông:

         Thầy cúng xin thần linh lượng thứ. Trong thời gian qua thần linh đã vì dòng họ … mà xuống hạ giới giúp bà con làm lễ giải hạn. Mặc dù xa cách ngàn dặm, đường đi trắc trở, thời tiết khác thường, ăn uống kham khổ nhưng thần linh đã xuống hạ giới giúp dân lành. Khi tới thiên đình mong thần linh tiếp tục phù hộ cho các thành viên trong dòng họ luôn mạnh khỏe, giống nòi phát triển, yêu thương giúp đỡ lẫn nhau trong lao động sản xuất, trong khó khăn hoạn nạn, thực hiện tốt những luật tục mà bản mường đã đề ra, cầu xin cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, lúa ngô đầy nhà, trâu bò lợn gà đầy sân….

         8h 50’ thầy cúng cho phép thanh niên trong dòng họ dẫn dê và mang lọ đá ra cánh đồng. Cả đoàn người dắt dê và bê lọ đá đi về hướng tây để chôn lọ đá, xua đi những điều xấu xa vận hạn của gia đình dòng họ. Địa điểm chôn lọ đá đã được thầy cúng và chủ nhà chọn trong cuộc họp bói trứng chọn thầy cúng.

         Lọ đá được 1 thanh niên bê tới đúng nơi đã cắm mốc, họ dùng cuốc xẻng đào sâu khoảng 1,2m. Khi đào xong hố người ta kê 3 hòn đá nhỏ rồi đặt lọ đá lên sao cho ngay ngắn, tiếp theo là phủ đất lên. Sau khi chôn xong, người ta dắt con dê tới cắt tiết ngay tại miệng hố. Tiết dê được pha ½ rượu lần lượt rót cho những người có mặt tại đó 1 chén nhỏ uống ngay, với ý nghĩa tăng thêm sức mạnh cho mọi người để xua đi mọi phiền muội trong cuộc sống. Công việc tiếp theo là thui con dê ngay trên miệng hố chôn lọ đá. Tất cả những việc làm này với ý nghĩa chôn chặt đè sâu tất cả những vận hạn, rủi ro của 3 năm sau.

         Sau khi con dê đã được thui, mổ ngay tại khoảng đất trống, pha chế cho vào nồi to, gia vị duy nhất là muối trắng. Toàn bộ con dê được nấu chín, tất cả những người có mặt cùng ăn thịt dê, uống rượu trắng vui vẻ khi nào hết mới quay về nhà chủ cúng (Khi ăn thịt dê, mọi người phải ăn hết toàn bộ con dê để xóa đi mọi rủi ro, đen đủi, không may mắn. Trong trường hợp không ăn hết được thì mọi người có thể mang về nhà mình nhưng tuyệt đối không được mang về nhà vừa tổ chức lễ cúng). Tại gia đình chủ cúng đã mổ lợn, sắp cơm nước đầy đủ, đây là bữa cơm kết thúc lễ cúng. Chủ cúng, đại diện dòng họ ngồi mâm đầu để họp rút kinh nghiệm; Toàn bộ nam giới trong dòng họ ngồi đông đủ để tâm sự, trao đổi kinh nghiệm trong lao động sản xuất. Ở phần này cho phép những người đàn ông được uống rượu say, ngủ tại nhà chủ cúng ngày hôm sau mới ra về. Mọi kiêng kỵ sau lễ cúng cũng giống như lễ cúng dòng họ hàng năm.

         Lễ hội Tu Su là nghi lễ có tính chất tâm linh nhưng mang ý nghĩa tốt đẹp của một cộng đồng tộc người sống trên một địa bàn. Đây là lễ nghi, là nhu cầu tâm linh của người dân trong một dòng họ trước vòng quay tuần hoàn của thiên nhiên, là niềm tin sâu đậm của người dân trước những bí ẩn của thiên nhiên để xin được giải hạn và cầu xin sự may mắn cho từng cá nhân, gia đình trong dòng họ.

Phạm Quang Khải:  Phòng nghiệp vụ Bảo tồn – Bảo tàng