Di tích kiến trúc nghệ thuật Tháp Mường Và - Xã Mường Và - huyện Sốp Cộp

          Tháp Mường Và -  Một công trình kiến trúc nghệ thuật tọa lạc trên quả đồi nhân tạo cao 17 m, nằm về phía Tây Bắc bản Mường Và. Hai mặt Tây Bắc của tháp là ngọn núi cao tựa thế tay ngai, hai mặt còn lại nhìn xuống bản Mường Và với các dãy nhà ngói san sát của người Thái, người Lào, xa xa là thung lũng trồng lúa với suối Nậm Ca chảy qua như một dải lụa.

          Tháp có chiều cao 15,6 m. Trong đó chân móng 2,6 m, thân tháp cao 13 m. Chân móng tháp hình vuông, bó bằng gạch, mỗi chiều rộng 9,2 m. Xung quanh mặt chân móng là đường chạy đàn, rộng trung bình 3,9 m.

Tháp được xây bằng gạch vồ, kích thước 35 cm x 15 cm x 6 cm, liên kết các viên gạch là vôi, cát. Tháp xây đặc toàn bộ, không có cửa, được phân chia 4 mặt khá đều nhau, mỗi mặt quay một hướng. Tháp có hình trụ vuông, được chia thành 5 tầng, từ dưới lên gồm các tầng như sau:

          - Tầng 1 cao 3 m (tính từ chân đế đến dưới hàng gạch đỡ hoa sen). Tầng này thót giữa, xoè ra 2 đầu, có thể khảo tả các cấp độ từ dưới chân lên hết tầng 1 như sau:

Di tích kiến trúc nghệ thuật tháp Mường Và

          Phần đế hình vuông cao 0,4 m, mỗi cạnh đế rộng 2,7 m, không trang trí hoa văn. phần giật cấp, mỗi hàng thụt vào 6 cm cho tới độ cao 0,9 m. Vữa bị bong hết, không rõ trang trí hoa văn.

          Phần lõm vào và loe cong đều có độ cao 1,3 m ở giữa là chỗ thót nhất rộng 1,2 m, còn 2 cạnh đáy rộng 1,65 m. Trong đó trang trí 6 đường gờ vữa ngang to, đắp nổi cao, đối xứng nhau qua trục chỗ thót nhất. Mỗi mặt tháp được đắp một mặt phẳng tạo hình viền song song với mép ngoài của tháp, phần đắp nổi cao 5 cm so với riềm ngoài, riềm ngoài cách mép tháp trung bình mỗi bên 0,4 m.

          Phần tiếp được loe ra để đỡ tầng 2. Phần này cao 0,6 m, trang trí tương tự như phần dưới song vết đắp thêm được mở rộng hơn.

          - Tầng 2 cao 2,5 m (từ đáy hàng hoa sen đến hết phần loe ra). Nhìn toàn cục, tầng 2 lõm đều ở giữa và loe đều ra 2 đầu. Nhưng khi đo vẽ thì phần thót lui xuống phía dưới. Khảo tả theo thứ tự từ đáy tầng 2 đến hết tầng 2 như sau:

          Đầu tiên là một hàng gồm 17 hoa sen được đắp nổi ở mỗi mặt. Chính giữa hoa to, kẹp 2 bên là hoa nhìn nghiêng, hoa sen ở cuối cùng nằm vắt mỗi mặt 1 nửa. Hoa cao 20 cm, rộng 10 cm, đầu cánh hoa nhọn, giữa mỗi hoa khét lỗ cong, đều theo hình ngoài của hoa. Có đường vạch nhỏ và sâu theo riềm mỗi cánh hoa.

          Tiếp đến là các cụm văn mây (mỗi bên 3 cụm, mỗi cụm có 3 hoa) được bố trí đối xứng qua một đường lõm rộng 20 cm, sâu 5 cm, chạy dài từ mép hoa sen đến hết tầng trang trí vòi voi.

          Trên mặt lớn trang trí hai đường đắp nổi đối xứng qua đường lõm. Rìa ngoài đường đắp nổi song song với mép ngoài của tháp. Đáng chú ý là ở tận cùng của mép đắp nổi phía sát đường lõm và phía sát mép ngoài của góc tháp được đắp thêm u nhọn và vuốt cong đều hất lên trên, trông giống như một đầu sừng tê giác.

          Hai hàng hoa văn tiếp theo nằm ở trên cùng của tầng hai. Hàng dưới chia thành 2 cụm, đối nhau qua trục lõm ở giữa. Mỗi bên có 2 mảng trang trí, mảng đầu là 3 voi (2 con nhìn ngang, tiếp 1 con nhìn thẳng); mảng thứ hai là các hoa lá cúc nhìn nghiêng. Mép lá cuối cùng bắt liền với mép cuối cùng của góc tháp. Dưới mảng voi và hoa cúc là văn đắp nổi hình sóng uốn cong.

          Hàng trên chia thành 4 ô, 2 ô trong, mỗi ô trang trí 3 con rắn, mình xoắn vào nhau, đầu cắn vào đuôi nhau, xuất phát từ một nửa hoa cúc nhìn nghiêng ở mỗi bên. Tư thế rắn đối xứng trục xoay, phía ngoài cũng trang trí văn rắn mình xoắn, nhưng con cuối cùng đầu vươn ra rìa mép của tháp.

          - Tầng 3 nhìn ở dưới thấy thấp, nhưng đo thực tế cao 3,8 m. Tháp tạo dáng hình một chiếc lọ, đắp nổi ở giữa mặt, rìa ngoài phần đắp nổi chạy song song với cạnh tận cùng của tháp, nhưng gần tới phần trang trí bằng hoa văn thì mở rộng giao với rìa tháp.

          Phần trên cùng của tầng 3 trang trí 2 hàng hoa văn hình con rắn như ở tầng 2.

          - Tầng 4 có hình lọ mực, cao 1,9 m. Không trang trí hoa văn.

          - Tầng 5, trên cùng xây hình trụ vuông, cao 2 m. Không trai trí hoa văn. Phần này mới xây sau này do ngọn tháp cũ bị đổ.

          Tháp Mường Và là một công trình kiến trúc cổ, có lối kiến trúc gần với tháp Mường Luân (huyện Điện Biên, tỉnh Điện Biên). Đến nay do chưa tìm được văn bia và các tài liệu liên quan nên niên đại của tháp Mường Và vẫn chưa được xác định định rõ ràng.

          Liên quan đến tháp có thể có 2 ngôi chùa, mà dấu tích chỉ là nền: Một ở phía Tây Nam của tháp, cách tháp chừng 50 m và một ở phía Đông Nam bản Mường Và, cách tháp chừng 1,5 km. Cả 2 đều tìm thấy nền móng và gạch vồ giống gạch xây tháp. Theo lời kể của dân địa phương trước đây chùa tháp có thờ 8 pho tượng đồng, 4 pho tượng gỗ, 1 tượng thủy tinh, 1 trống gỗ cổ, 1 pho sách cổ.

          Năm 1995, Tháp Mường Và đã được Bộ văn hoá Thông tin công nhận xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia.

                                                                     Nguyễn Thị Hồng Phương